Dağıstan, Kuzey Kafkasya’nın doğusunda yer alan kuzeyi Kalmuk ülkesi,
güneyi Azerbaycan, doğusu Hazar denizi, batısı Çeçenistan ile çevrili dağlık bir
ülkedir. Bugün itibari ile Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyettir.
Nüfusu 1989’da 2 milyon ve bassehri Mohaçkale’dir. Tarih boyunca çesitli
kavimlerin göç yolları üzerinde bulunan Dağıstan’da nüfus ve dil çesitliliği
olusmustur. Nüfusu olusturan otuz civarındaki etnik gruptan en büyüğü Avarlardır.
Nüfusun çoğunluğu Sünni Müslüman dır.
Nüfusun çoğunluğu Sünni Müslüman dır.
Tarihçi Heredot’a göre iskitler ilkçağ’da Kuzey Kafkasya’da yaşamıŞlardır.
M.Ö. VII.yy.da Asya’dan gelen iskitlerin Kuzey Kafkasya’nın yerli halkı olan
Kimmerîler’i güneye sürdüklerini, onların da Anadolu’ya geçerek Eti Devleti’ni
kurduklarına dair bilgiler de vardır. M.S. ilk devirlerde kuzey Kafkasya’da Alan’lar
yerleşik durumda idi, kuzeyden Hun akınlarına maruz kaldılar. VI. yüzyılda Orta
Asya’dan gelen ve Avrupa üzerine yürüyen Avar Türkleri Sarlman tarafından
mağlup edilince bir kısmı Kuzey Kafkasya’ya sığındılar. Doğuda Gürcistan sınırında
Doğu Roma Đmparatorluğu, güneyde de Sasani’lerle komşu idiler. Orta Asya’dan
gelen Hazarlar 620–1055 yılları arasında Kuzey Kafkasya’ya hâkim oldular.
Hazarlar İran’daki Sasani’lere karsı Romalılarla ittifak yaptılar.26
Medine İslâm Devleti’nin kuzeyinde İran Sasani İmparatorluğu’nun olması ve
Kafkasya ile irtibâtın kurulamaması sebebiyle h.23. yıla kadar bir irtibat
sağlanamamıstır. Hz.Ömer döneminde İran’ın fethi ile birlikte Azerbaycan da ele
geçirilmişti. Hicrî 23. yılda Süreka b. Amr kumandanlığında Dağıstan’a ilk İslâm
akınları basladı. Abdurrahman b. Rebîa, Derbend’i (Hazar kıyısında dar bir vadi olup
Kafkas dağlarında kuzeye doğru en önemli geçittir) muhasara altına aldı, Hazarlar’la
barış anlaşması yapıldı.27 Hicri 32. yılda Hz. Osman döneminde Abdurrahman b.
Rebîa ve kardeşi Selman b. Rebîa Hazarların başşehri Belencer’e vardı, islâm ordusu
yenilgiye uğradı ve geri çekilmek zorunda kaldı.28 Emevî halifesi Hisam b.
Abdülmelik devinde (h:105–125) Mervan komutasında Dağıstan fethedilmiş
olmasına rağmen hicri 180 yılında Hazarlar Dağıstan’ı tekrar ele geçirdiler.29
Abbasiler döneminde Dağıstan, Azerbaycan ve Ermeniye valileri tarafından birtakım
alt idarî bölgelere ayrılarak yönetildi. Abbasilerin zayıfladığı dönemde Hadimi
hanedanı (869) Derbend’i merkez yaparak hüküm sürmeye başladı. Selçuklu Türkleri
XI. yüzyıl. ikinci yarısında bölgenin bir kısmını hâkimiyetleri altına aldılar. Dağıstan
1222’de Moğol istilasına uğradı. Daha sonra Kumanlar (Kıpçaklar), ilhanlılar,
Altınordu Hanlığı, Timurlular, Sirvanşahlar ve Safeviler Dağıstan’a hâkim oldular.
1578–1606 yılları arasında Osmanlılar bölgeyi hâkimiyetleri altına aldılar. 1607’den
itibaren Safevî nüfuzu tekrar görülmeye başladı. Dağıstan XVI. yüzyıl dan itibaren
Rus yayılmacılığı ile karşı karşıya kaldı. XVII. yüzyıl da bölge kısmen Osmanlı
himayesine yeniden girdiyse de 1722’de Rus Çarı Deli Petro’nun İran’a savaş açması
ve yapılan anlasşma sonrasında ülke Rusya ve İran arasında nüfus mücadelesine sahne
olmuştur.30 1785’te Çarlık Rusyası’nın Kafkasya valiliği’ni ihdas etmesi ve
hâkimiyetlerini büyük ölçüde sağlamlastırması ile Dağıstan özgürlük mücadelesi
hemen hemen aynı tarihlerde başlar.31 Bu tarihlerden sonra Kafkasya’da nüfus
ağırlığının değiştirilmesi amacıyla Ruslar Don Kazakları’nı ve Kalmuklar’ı
Dağıstan’a göçe zorladılar, Hıristiyan bir devlet olan Gürcistan’la da ittifak
kurdular.32
Kuzey Kafkasya millî mücadelesi İmam Mansur’un Dağıstan’da ayaklanmasıyla
başlar (1782), bu arada diğer Kafkas ülkelerinde de münferit isyanlar başlamıştı.
İmam Mansur’un 1794’te öldürülmesinden sonra yerine Gazi Muhammed geçti.
1813 senesinde Ruslarla İranlılar arasında imzalanan antlaşma ile Dağıstan Ruslar
tarafından ilhak edildi. 1832 senesinde Gazi Muhammed Ruslarla çarpışırken sehit
düştü ve yerine geçen Hamzat Bey ölümüne kadar mücadelesini sürdürdü. İmam
Sâmil Kafkasya cihad hareketini ciddiyetle organize etti, hem ahlâki, hem idarî, hem
de askerî yönlerden düzenlemeler yaptı. 25 yıl çok güçlü bir düzenli orduya karşı
kahramanlık destanı yazdı.33 Kırım savaşında koordinasyon eksikliği sebebiyle
Osmanlı Devleti ve müttefikler Sâmil’in gücünden istifade edemedi. Kafkasya’ya
Rus hücumları yeni teknolojik imkânlarla teçhizatlı büyük sayıda asker, deneyimli
komutan ve subaylarla 1857 yılında yeniden başladı.34 25 Ağustos 1859 tarihinde 50
bini aşkın Rus ordusuna karsı 400 mücahitle Guni’de muhasara altında kaldı, bir
kısım kuvveti sehit oldu, Dağıstan âlimlerinin fetvası üzerine ailesinin Türkiye’ye
gitmesine izin verilmek şartıyla teslim oldu.
1877-78 Osmanlı-Rus savaşından faydalanan Dağıstanlılar Abdurrahman Efendi
ve İmam Sâmil’in oğlu Gazi Muhammed Paşa’nın liderliğinde Dağıstan ve
Çeçenistan’da büyük bir ayaklanma başlattılar. Ancak Osmanlı askerinin hazırlıklı
olan Ruslara karşı Kars cephesinde mağlup olmasıyla birlikte Dağıstan’a sevk
edilen Rus ordusu bu isyanı kanlı bir biçimde bastırdı.35 Bu felaket sonrasında
onbinden fazla Dağıstanlı, Çeçen ve Çerkez ailesi Sibirya’ya sürüldü, kalanlarda
çok ağır şartlarda yaşamaya mecbur edildiler.36 1905’de Rusya’da çıkan komünist
ihtilalini fırsat bilen Dağıstanlılar tekrar ayaklandılarsa da komünist ihtilali çabuk
yatıştırıldı, ayaklanma başarılı olmadı.37
1917 Bolsevik Đhtilali’nden sonra Terek-Dağıstan Mahalli Hükümeti kuruldu. 11-
Mayıs 1918’de Dağıstan Osmanlıların desteğiyle Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti adı
altında bağımsızlığını ilan etti. Fakat Aldülmecid Çermoyev başkanlığındaki yeni
hükümet duruma yeterince hâkim olamadan Mondros Mütarekesinin imzalanmasıyla
Osmanlı Ordusu Kafkasya’yı tahliye etti. Bunun ardından 1919’da Dağıstan yeniden
işgal tehlikesi ile karşılaştı. Kızılordu’nun Timurhanşura’ya girmesiyle Dağıstan işgali
başladı. 20-Ocak-1921’de Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlı
Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.